کد مطلب:298737 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:196
بررسی سند خطبه ی حضرت فاطمه در مسجد النبی
خطبه ی حضرت زهرا علیهاالسلام قدیمی ترین و موثق ترین سند، در شناخت اوضاع و جریانهای فكری حاكم بر جامعه ی «مدینه النبی» پس از رحلت رسول اكرم صلی الله علیه و آله می باشد. و در عین حال نشانگر عظمت حضرت زهرا و بهترین سند برای شناخت آن بزرگوار است، این خطبه علاوه بر تاریخی بودنش در نهایت بلاغت و فصاحت است، سخنرانی سجع و موزونی كه از «توحید» آغاز و به «توحید» ختم می شود. آن حضرت در طی این خطبه سعی دارد، خداشناسی و ولی الله شناسی واقعی را به مردم نشان دهد.
كمال ادبی و علمی و فلسفی و عرفان الهی و بیان احكام و به طور كلی برنامه دین در این خطبه نشانگر اینست كه ایراد كننده آن كسی جز از معصومین و پرورش یافته مكتب وحی نیست.
قدیمی ترین سند خطبه كه در دسترس است، در كتاب بلاغات النساء آمده
است كه نویسنده آن ابوالفضل طیفور در روایت سند خطبه می نویسد:
من در حضور ابو الحسن زید پسر علی پسر حسین پسر علی پسر ابی طالب- درود خداوند بر ایشان باد- كلام حضرت فاطمه علیهاالسلام را به هنگامی كه ابوبكر وی را از فدك منع كرد نقل كردم و به وی گفتم آنها گمان می برند خطبه ی حضرت زهرا علیهاالسلام ساختگی است و از آن او نیست، بلكه از «ابی العینا» است، زیرا كلامی موزون و هماهنگ و منظم است. [1] .
ابوالحسن زید به من پاسخ داد: من دیدم كه بزرگان خاندان ابی طالب از پدرانشان این خطبه را روایت می كنند و به فرزندان خویش تعلیم می دهند و برای من نیز پدرم، خطبه را از جدم بیان كرد و سند خطبه را به حضرت فاطمه علیهاالسلام رساند، و بزرگان شیعه این خطبه را روایت و تدریس می نمودند قبل از این كه، حتی جد «ابی العینا» به دنیا آید!
«حسن بن علوان» از «عطیه كوفی» آورده كه وی از عبدالله بن حسن شنیده است كه این خطبه را از پدرش شنیده است. سپس ابوالحسن زید، گفت: چگونه حضرت فاطمه را تكذیب می كنند با این كه آنان از عایشه به هنگام مرگ پدرش كلامی عجیب تر نقل می كنند، ولی عداوت و دشمنی آنان با ما اهل بیت است كه نسبت به صحت صدور این خطبه از حضرت زهرا علیهاالسلام اظهار شك و تردید می نمایند. [2] .
با این وجود خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام را محدثان شیعه و سنی با سندهای
مختلف آورده اند كه در عبارات برخی از آنان تفاوت اندك وجود دارد برخی از منابع از طریق عبدالله بن حسن نقل كرده اند كه اصل سند خود را به زینب دختر علی بن ابی طالب علیه السلام می رسانند و برخی از منابع اصل سند را به زینب دختر امام حسین علیه السلام و یا به عایشه دختر ابوبكر می رسانند. حضرت زینب به هنگام ایراد خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام شش ساله بودند و در مسجد حضور داشتند. اما عایشه در آن هنگام در مسجد حاضر نبوده است [3] و از طرف دیگر چون یك طرف محاكمه ابوبكر پدر عایشه بوده است می توان گفت تنها كسی كه خطبه ی را به خاطر سپرده و آن را به تاریخ تحویل داده است، حضرت زینب علیهاالسلام بوده است.
در اینجا متن خطبه از كتاب احتجاج [4] كه منبعی معتبر در نزد علمای شیعه است نوشته می شود. وی خطبه را از طریق عبدالله بن حسن نقل می كند، وی فرزند حسن مثنی پسر امام حسن مجتبی علیه السلام و مادرش دختر امام حسین علیه السلام است و چون سید خالص است به عبدالله محض شهرت دارد. [5] .
سپس با متن دو كتاب از اهل سنت، یكی بلاغات النساء [6] كه قدیمی ترین سند در دسترس است و دیگری شرح ابن ابی الحدید [7] مقایسه می گردد.
در بلاغات النساء خطبه از طریق زینب دختر امام حسین علیه السلام و در شرح ابن ابی الحدید از طریق عایشه دختر ابوبكر نوشته شده است.
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می نویسد آنچه درباره ی سقیفه و فدك می نویسد از منابع شیعه نیست بلكه از عالم و دانشمند با تقوای اهل سنت، «ابی بكر احمد بن عبدالعزیز الجوهری» [8] است كه از كتاب «سقیفه و فدك» وی نقل می شود و این نشانه آن است كه مسئله ی فدك و احتجاج فاطمه علیهاالسلام با ابوبكر یك مسئله ی شیعی نیست و به همه ی مسلمانان مربوط می شود. [9] .
در ترجمه و شرح خطبه ی حضرت زهرا علیهاالسلام در مسجدالنبی و خطبه ای كه در بستر بیماری ایراد فرمودند بیشتر از منابع و ماخذ زیر استفاده شده است.
1- المفردات فی غریب القرآن، تالیف راغب اصفهانی، (502 ه)، تحقیق و ضبط، محمد سید گیلانی، انتشارات مكتب مرتضویه، 1362، چاپ دوم.
2- المنجد فیه اللغه والاعلام، انتشارات دارالمشرق، بیروت، لبنان، 1986، چاپ سیزدهم.
3- فرهنگ جدید عربی- فارسی، ترجمه ی منجد الطلاب، تالیف فواد افرام البستانی، مترجم محمد بندر ریگی، انتشارات اسلامی، تهران، 1375، چاپ چهاردهم.
4- دائره المعارف سیاح، تالیف احمد سیاح، انتشارات اسلامی، تهران، 1368، چاپ اول، دوره ی 4 جلدی.
5- تاج المصادر، تالیف ابوجعفر احمد بن علی بن محمد المقبری البیهقی، (متولد 470 ه متوفای 544 ه) به تصحیح هادی عالم زاده، انتشارات موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1366.
6- خطبه ی حضرت فاطمه ی زهرا علیهاالسلام و ماجرای فدك، تالیف آیت الله منتظری، ناشر: نشر بلاغت، قم 1374، چپ اول.
7- شرح خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام آیت الله حسینی زنجانی، سید عزالدین، مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم، 1370 ه ش، چاپ دوم.
8- سخنرانی حضرت فاطمه علیهاالسلام، اللهیاری، علیرضا، چاپخانه شفق، 1366، چاپ اول.
9- فاطمه زهرا علیهاالسلام بانوی نمونه ی اسلام، انتشارات شفق، قم، 1396 ه ش.
10- زندگانی حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام، تالیف آیت الله مكارم شیرازی، ناشر: محبان فاطمه علیهاالسلام، مشهد، 1366، چاپ اول.
[1] ر. ك: بلاغات السناء، تاليف ابي الفضل احمد بن ابي طاهر طيفور، (مولود سال 204 و متوفاي سال 280 ه-)، ص 23.
[2] ر. ك: ص 23 و هم چنين رجوع شود به شرح ابن ابي الحديد، جلد شانزدهم، ص 252.
[3] ر. ك: بلاغات النساء، ص 23.
[4] احتجاج، متن عربي، جلد اول، صص 146- 131.
[5] ر. ك: احتجاج، متن عربي، جلد اول، پاورقي، ص 131، كشف الغمه، متن عربي، جلد دوم، پاورقي، ص 121.
[6] ر. ك: بلاغات النساء تاليف ابوالفضل طيفور، صص 32- 26.
[7] ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، جلد شانزدهم، صص 252- 249، در صفحه ي 249 آمده است: قال المرتضي: و اخبرنا المرزباني قال: حدثنا ابوبكر احمد بن محمد المكي قال: حدثنا ابوالغياء بن القاسم اليماني قال: حدثنا ابن عاششه.
[8] ر. ك: سقيفه، منتظر القائم، ص 11. در اين صفحه آمده است، ابي بكر احمد بن عبدالعزيز جوهري (متوفاي 298 ه- ق) كتابي، تحت عنوان «سقيفه و فدك» نوشته است كه ابن ابي الحديد از اين كتاب بسيار سود جسته است. اما متاسفانه اين كتاب از بين رفته است و در دسترس نيست.
[9] ر. ك: شرح ابن ابي الحديد، جلد شانزدهم، ص 210.